‘Maar wat kan ik dan nog wel zeggen?’

Alle dagen wordt je naam genoemd

Soms een minuut en ook wel langer

Je naam zal levenslang in ons hart blijven. *

‘IK WEET NIET WAT IK MOET ZEGGEN’

Vorige week plaatste ik de speech van mijn boekpresentatie op Mamaplaats. De reacties stroomden binnen.. Ik heb ze allemaal gelezen. Wat een lieve woorden.

Er zaten ook reacties bij in de trant van: “Wat is dan nog wel goed om te zeggen tegen rouwenden.” Of “Ik durf eigenlijk niets meer te zeggen.”

Ik begrijp die reacties heel goed en laat dat nou echt niet mijn bedoeling zijn om mensen onzeker te maken met mijn teksten.

Inmiddels ben ik alweer een jaar verder dan toen ik de speech schreef. Ik ben dus ook alweer een jaar verder in mijn rouwproces.

Graag vertel ik jullie wat ik wel fijn vond om te horen of mee te maken. Maar aangezien ik niet de enige rouwende ben, heb ik deze vraag ook gesteld op social media. Ik heb 488 reacties mogen ontvangen. Daarvoor mijn dank! Daarnaast heb ik het besproken in mijn Facebook groep. (Ouders met een overleden kindje met Down) en mag ik delen gebruiken van een interview voor Trouw, geschreven door Karin Sitalsing, waaraan ik heb meegewerkt.

De vreemde reacties die ik in mijn vorige blog benoemde kwamen van kennissen of via social media. Ik denk dat het handig is om eerst te bedenken hoever jij van de rouwende persoon af staat. Elk rouwproces is ook zo persoonlijk.

WEES ER VOOR DIEGENE 

Mijn familie en beste vriendin Naomi kwamen bijvoorbeeld direct naar het ziekenhuis toen Florian was overleden om ons te steunen. Onze vrienden brachten de volgende dag gelijk een bloemstuk en kaarsjes en de brievenbus stroomde over met kaarten. Die condoleancekaarten vond ik heel erg fijn. Helemaal wanneer er een gedichtje of mooie tekst op stond. Teksten als “hij kon zich geen betere ouders wensen’, “Wat hebben jullie goed voor hem gezorgd’, of “hij zal altijd bij jullie zijn”, raakten mij enorm. Ik heb alle kaarten in een herinneringsbox bewaard.

Wat ik ook heel erg op prijs stelde, was dat mijn buurvrouw Dominique een maaltijd kwam brengen.

Ik ben overigens niet de enige die dat fijn vond, dit werd namelijk het meest benoemd in alle reacties:

Sara:” Twee vriendinnen kwamen de dag na het overlijden van mijn vader om te koken, te stofzuigen zodat ik tussen alle regelzaken even rustig kon douchen. Zo simpel, maar zo fijn op dat moment”

Ook bij Jeanette hingen er tasjes aan de achterdeur met maaltijden. Eefje: “De eerste week is praktische hulp fijn, eten, mensen die taken uit handen nemen en het liefste dat zij dit actief aanbieden, niet: “bel mij maar als je hulp nodig hebt”, maar voor de deur staan en zeggen: “Ik kom helpen, wat kan ik doen?”

Mijn buurvouw Britt kwam met een prachtig cadeau voor de kinderen “Ridder Florian”. Zo’n mooi gebaar! De kinderen waren er zeer blij mee en er wordt tot de dag van vandaag uit voorgelezen. Er werden bloemen naar ons gestuurd, ook namens moeders van school. De juf en directeur van de basisschool kwamen met de door de kinderen zelfgemaakte kunstwerken en van volgers ontving ik prachtige cadeaus. Dit gaf ons het gevoel dat iedereen meeleefde. Zelfs op rtl.nl en editie.nl stond het bericht over zijn overlijden. (Ik had twee weken daarvoor een interview met hen gedaan.)

Ook bood iedereen zijn of haar hulp aan. Als ik hier een tip over mag geven:

In mijn geval zal ik niet zo snel om hulp vragen. Ik had behoefte aan concrete voorstellen. Dominique vroeg of zij Elinde mee mocht nemen naar een kerstshow een dag na de crematie. Buurvrouw Sietske appte mij of ik mee ging wandelen, ze had haar schoenen al aan.

Samen organiseerden mijn buurvrouwen thema-avonden. Kwamen zij langs met een flesje wijn.

Kortom ze waren en zijn er altijd voor mij, net zoals mijn lieve ouders en zus. Wanneer ik chagrijnig reageerde of bozig deed, zeiden zij: “Je hebt een moeilijke dag he? Ik kom eraan”. Ik vond het heel fijn wanneer mijn kinderen mee werden genomen naar iets leuks. Of dat ze mochten logeren bij mijn ouders of mijn schoonmoeder. Dan waren zij ook even in een andere omgeving en je gunt hun de wereld.

De concrete voorstellen las ik ook terug in de reacties. Maartje: ”Mijn vrienden vroegen niet of ze wat konden doen, maar wat ze op dat moment konden regelen.”

WOORDEN ZIJN NIET HET BELANGRIJKST

Ik heb veel reacties gehad dat mensen niet wisten wat zij moesten zeggen. Ik vertelde ook eerder dat mensen mij ontweken. Ik begrijp dat. Het is ook zó lastig om het juiste te zeggen. Ik heb hetzelfde alleen dan andersom. Ik wil bijvoorbeeld soms gewoon even snel boodschappen doen zonder gesprekken te voeren. Ik weet dat diegene die mij ontwijkt zich ongemakkelijk voelt, want begint hij of zij er niet over is het niet goed en begint hij of zij er wel over in de supermarkt dan is het weer niet goed.

Ik heb geleerd de afgelopen periode dat het niet alleen moeilijk voor mij is. Maar ook voor een buitenstaander is het ook lastig om met mijn verdriet om te gaan.

Opeens zit je ongevraagd in een andere situatie.

Maar het is echt oké als niet weet wat je moet zeggen. Woorden zijn niet het belangrijkst, het feit dat je er bent is belangrijker. Als je niet weet wat je moet zeggen dan zeg je dat.

Lotte: ”Ik vond het fijn als mensen gewoon bij zichzelf bleven. Ik heb vaak gehoord dat ze niet wisten wat ze moeten zeggen. Dat vond ik helemaal niet erg, juist fijn, want dat geeft aan dat ze het ook erg verdrietig vonden.”

Lia vond het fijn wanneer mensen een arm om haar schouder legden en niets zeiden.

Joop: “Ik vond het ook prettig dat mensen je gewoon aanspraken over koetjes en kalfjes.”

Carla: ”Even een bemoedigend knikje, een hand op je schouder en mensen die je laten huilen zonder dat ze je proberen te stoppen.”

TOON BEGRIP

Ik vind begrip ook erg fijn. Mensen die niet pushen en snappen als het even niet lukt om naar een verjaardag te gaan. Ik zegde veel afspraken af omdat ik gewoon thuis wilde blijven.

“Dan kom ik wel naar jou” zei mijn vriendin. Of mijn lieve zus die altijd binnen 10 minuten op de stoep stond als ik alleen maar een ‘huilemotie’ appte.

Ik vind het fijn als de mensen op social media begrijpen dat ik af en toe een foto van Florian wil plaatsen. Een herinnering ophalen of gewoon even wil laten weten dat hij niet vergeten mag worden. Ik hoor en zie dat ook bij andere sterrenouders. Voor sommigen is het heel erg fijn om foto’s te delen.

Linda:” Ik plaats elke dag wel iets op social media. Veel vrienden hebben mij ontvolgd om die reden, dat doet wel pijn maar gelukkig zijn er veel meer mensen die positief reageren.”

Ook ‘het luisteren’ las ik veel in de reacties. Ik herken dat wel, veel mensen willen je adviezen geven. Dat doe ik zelf ook bij mensen die verdrietig zijn. In het geval van rouw is een luisterend oor gewoon fijn.

Colinda: ”Ik vind het fijn als mensen alleen luisteren zonder advies te geven.”

Emma: “Ik vond het fijn dat mensen het begrepen dat ik niet naar kraambezoeken of babyshowers kon gaan.”

Noem zijn naam en hij bestaat

Wat ik altijd erg heb gewaardeerd zijn de appjes op de sterfdag van Florian. Het eerste jaar was elke 15e van de maand (Hij overleed 15-12-2018) een strubbeling, weer een maand verder en elke 24e van de maand ook weer bijzonder zijn tweelingzusje werd dan wel weer een maand ouder.

In het tweede jaar ben ik niet meer bezig met die datums. Wel vond ik het heel fijn dat op de verjaardagskaarten van de tweeling Florian ook benoemd werd. Sowieso voelt het zo fijn als zijn naam op kaarten genoemd wordt. Denk aan kerstkaarten.

Vorige week overleed mijn lieve oma. Uiteraard stond Florian ook op de rouwkaart maar niet met een kruisje achter zijn naam maar met de tekst: ‘Blijvend in ons hart.’ Het is iets klein maar het geeft mij zoveel erkenning in mijn gemis. Net zoals ik blij word wanneer ik bij iemand thuis een kaarsje of foto zie van Florian. Op social media krijg ik vaak te lezen dat mensen aan hem denken en dat hij hun harten heeft geraakt. Dat is voor mij de mooiste opmerking die je kunt maken.

Danielle: “Gisteren sprak ik een oud stagiaire van haar school. Saar was stapel op haar en andersom. Ze vertelde dat ze een foto van Saar op haar kamer heeft. Ik vind het fijn dat Saar niet vergeten wordt.”

HOE GAAT HET MET JE?

Ik wil graag ergens op terugkomen: Ik schreef namelijk dat ik deze uitspraak het meest irritant vond:

‘Hoe gaat het met je?’ 

“Ik reageerde dan gewoon, hoor, want ik snap ook wel dat mensen het goed bedoelen en niet weten wat ze moeten zeggen. Maar inwendig dacht ik wel: nou, mijn kind is dood, dus wat denk je zelf?”

Geen handige vraag, erkent Manu Keirse, klinisch psycholoog , want inderdaad: je wéét het antwoord al. “Dit is echt een vraag die mensen stellen om er vanaf te zijn, en dan hopen ze vurig dat je zegt: ‘goed hoor!’ Je kunt veel beter vragen: “Hoe ben je de afgelopen dagen doorgekomen?”

Zo geef je mensen de ruimte om zelf te kiezen wat ze op dat moment kwijt willen. In verdriet kunnen zich soms ook heel mooie momenten voordoen, en met zo’n open vraag geef je ook die een kans.” (Interview Trouw)

Ik had alleen de eerste maanden last van deze vraag. Nu absoluut niet meer, sterker nog uit de reacties kwam duidelijk naar voren dat mensen het heel fijn vinden als dit wordt gevraagd en niet alleen het eerste jaar maar ook nog jaren daarna.

Rineke: “Het allerfijnste zijn de mensen die ook na een maand, een half jaar of een jaar en daarna nog eens vragen hoe het met je gaat en of je al een beetje gewend bent aan het gemis.”

Eva:” Mijn dochter is inmiddels 14 jaar overleden. De eerste periode werd ik overspoeld met de vraag ‘Hoe het gaat.” Na verloop van tijd werd dit minder en minder. Des temeer ik het zo fijn vind als iemand het nog wel vraagt. Helemaal tijdens de kerst of op haar sterf- en verjaardag.”

Babs kreeg kaartjes van mensen van wie zij dat totaal niet had verwacht. “Onze zoon is 15 jaar geleden overleden en ik heb alle kaartjes nog. Inmiddels zijn de kaartje op zijn verjaardag appjes geworden met een hartje. Het is gewoon fijn dat niemand hem vergeet en mensen aan je denken op zo’n dag.

Karen vond het heel fijn dat zij kaarten kreeg waar mensen herinneringen deelden over haar vader. “Sommige verhalen kende ik nog niet en je leert ineens dat het andere mensen ook veel doet”.

Angie: ”De handgeschreven brief met herinneringen aan mijn moeder was een mooi en warm teken van medeleven. Er is iemand gaan zitten om meer dan een kort moment stil te staan bij haar leven en de herinneringen aan haar.

Samenvattend komt het op twee dingen neer:

1, Vergeet de rouwende persoon niet. Nu niet, maar ook later niet. ( Kerst is bijvoorbeeld vaak een moeilijke tijd)

2, Vergeet de overleden persoon niet. Blijf zijn/haar naam noemen. Onthoud de sterf- en geboortedag en stuur dan kaartje/appje/mail etc.

Blijf de nabestaanden aandacht geven en erkenning voor hun verdriet.

En tot slot een laatste tip van psycholoog Manu Keirse. ‘Als ik dan toch één tip moet geven, dan is het deze: “Eerst en vooral moet je luisteren, en daarna moet je luisteren. En als je dit hebt gedaan, probeer dan nog eens te luisteren.’

*Fragment uit Alle dagen wordt je naam genoemd van Henny Sacht

Mirjam schreef ook het boek Florian is niet voorbij. Je vindt hem hier.